Vụ sát hạch hạt nhân của Trump.

Thời gian không còn nhiều để cho Mỹ và Iran đồng ý một thỏa thuận mới.

Ảnh của Chip Somodevilla / Getty Images

Tác giả Lawrence Freedman....4 Tháng Sáu 2025.....The New Statesman.

Hai vấn đề lớn trong chương trình nghị sự chính sách đối ngoại của Donald Trump trong nhiệm kỳ đầu tiên của ông liên quan đến phổ biến vũ khí hạt nhân. Anh ấy không thể xử lý chúng khác hơn. Trong trường hợp đầu tiên, Bắc Triều Tiên đã có một chương trình tích cực để phát triển vũ khí, điều mà Barack Obama đã tìm cách cắt giảm nhưng đã không thành công. Trump đã cố gắng thành công trong khi Obama thất bại thông qua đàm phán trực tiếp. Trường hợp thứ hai liên quan đến Iran. Sau các cuộc đàm phán kéo dài liên quan đến Nga và các nước châu Âu, Obama đã đồng ý một thỏa thuận vào năm 2015, được gọi là Kế hoạch Hành động Toàn diện Chung (JCPOA), để hạn chế chương trình hạt nhân của Iran bằng cách hạn chế lượng uranium mà nước này có thể làm giàu. Trump quyết định đây phải là một thỏa thuận tồi, nếu chỉ vì Obama đã đàm phán nó, vì vậy ông đã từ bỏ nó để cho thấy rằng ông có thể làm tốt hơn. Trong cả hai trường hợp, các chương trình hạt nhân vào cuối nhiệm kỳ đầu tiên của ông ít bị hạn chế hơn so với khi bắt đầu.

Nỗ lực cá nhân của Trump để đảo ngược chương trình hạt nhân của Triều Tiên là phi thường, và đôi khi đáng xấu hổ. Năm 2017, ông bắt đầu với một cuộc khẩu chiến ác liệt với Kim Jong Un về các vụ thử vũ khí hạt nhân và tên lửa của Triều Tiên, đe dọa "lửa và giận dữ". Nhưng khi có khả năng một hội nghị thượng đỉnh với ông Kim vào năm sau, ông Trump đã nhanh chóng chấp nhận. Nhà lãnh đạo Triều Tiên rất vui mừng được gặp Tổng thống Hoa Kỳ với các điều khoản bình đẳng.

Về phần mình, Trump tìm thấy điều gì đó hấp dẫn về bạo chúa trẻ. Anh ấy nói về sự gắn bó của mình với Kim bằng những từ ngữ phù hợp hơn với một mối tình lãng mạn tuổi teen. Cuộc gặp đầu tiên của họ ở Singapore đã tạo ra sự phấn khích lớn nhưng sự kiện này đã chứng minh tất cả các dấu hiệu của ngoại giao của Trump: niềm tin ảo tưởng vào khả năng thỏa thuận của chính ông; một niềm tin rằng người đối thoại của anh ta cũng cam kết với một thỏa thuận như anh ta, và một sự cố tình bỏ qua các chi tiết lộn xộn. Không bao giờ có nhiều cơ hội để Kim đồng ý tháo dỡ tài sản duy nhất mang lại cho ông bất kỳ vị thế quốc tế nào. Không có tiến bộ đáng kể nào được thực hiện. Triều Tiên hiện được đánh giá là có khoảng 50 vũ khí và vật liệu cho nhiều loại vũ khí khác. Kể từ khi trở lại văn phòng, Trump hầu như không đề cập đến vấn đề này, mặc dù ông đã quan sát một cách buồn bã về Kim, "Ông ấy thích tôi. Tôi thích anh ấy. Chúng tôi rất hợp nhau."

Có một số cơ sở cho những lời phàn nàn của Trump về thỏa thuận của Obama với Iran: nó không kéo dài đủ lâu, không bao gồm chương trình tên lửa của Iran, và không chỉ cho phép nó tiếp tục lật đổ khu vực mà còn cung cấp các nguồn lực để làm như vậy. Tuy nhiên, trong JCPOA đã có một cam kết rằng "trong mọi trường hợp, Iran sẽ không bao giờ tìm kiếm, phát triển hoặc có được bất kỳ vũ khí hạt nhân nào". Iran chỉ được phép làm giàu uranium ở mức tối đa 3,67%, thấp hơn mức cần thiết cho hầu hết các mục đích hòa bình, và thấp hơn đáng kể mức 90% cần thiết cho vũ khí. Iran đã giảm số lượng máy ly tâm làm giàu uranium xuống còn khoảng 6.000 - giảm từ 19.000 - và đồng ý với các cuộc thanh tra từ Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA).

Sau khi rời khỏi JCPOA vào năm 2018, Trump đã thông qua một chiến dịch "gây áp lực tối đa" đối với Iran, hoàn chỉnh với các biện pháp trừng phạt kinh tế khắc nghiệt. Các đề xuất của ông về một thỏa thuận tốt hơn không chỉ liên quan đến các điều khoản cứng rắn hơn về làm giàu mà còn thay đổi chế độ ảo ở Tehran, chấm dứt sự hỗ trợ của họ đối với các nhóm cực đoan trong khu vực và hạn chế lớn hơn đối với tên lửa cũng như chương trình hạt nhân của nước này. Không có gì ngạc nhiên khi không có điều gì trong số này dẫn đến các cuộc đàm phán mới với Tehran. Iran bắt đầu mở thêm máy ly tâm và làm giàu uranium lên mức cao hơn. Khi các lệnh trừng phạt bắt đầu mạnh vào năm 2019, Iran được cho là đã tấn công các tàu chở dầu và thông qua các cơ sở ủy nhiệm của Houthi ở Yemen ở Ả Rập Xê Út. Vào đầu năm 2020, Trump đã giáng một đòn thực sự vào chế độ Iran khi ông chấp thuận vụ ám sát Qasem Soleimani, lãnh đạo Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo, người chịu trách nhiệm về các hoạt động ở nước ngoài của Iran. Điều này diễn ra sau các cuộc tấn công của các lực lượng ủy nhiệm Iran vào các căn cứ của Mỹ ở Iraq.

Trong thời gian Biden, đã có những cuộc đàm phán, nhưng có quá nhiều điều khác đang diễn ra trên thế giới. Chừng nào còn có triển vọng Trump trở lại nắm quyền và từ bỏ một thỏa thuận một lần nữa, người Iran không thấy nhiều ý nghĩa. Kết quả là, Trump đã trở lại Nhà Trắng trong năm nay khi Iran gần như có đủ nguyên liệu cho vũ khí đầu tiên của mình. Một báo cáo mới của IAEA cho thấy trữ lượng uranium của Iran được làm giàu tới 60% là đủ, nếu được làm giàu hơn nữa, để chế tạo 9 vũ khí hạt nhân.

Ngoài ra còn có thời hạn. Theo Nghị quyết của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc, nếu không có thỏa thuận nào nữa vào ngày 18 tháng 10 năm 2025, ba bên ký kết châu Âu - Anh, Pháp và Đức - có thể viện dẫn một cơ chế "snapback" cho phép họ đưa ra các biện pháp trừng phạt đã được dỡ bỏ trong thời gian JCPOA có hiệu lực. Iran đã cảnh báo rằng nếu điều này xảy ra, họ sẽ rời khỏi Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT), một tín hiệu rõ ràng cho thấy họ đang chuyển sang vũ khí hóa.

Tại sao có thể tiến bộ sau nhiệm kỳ đầu  của Trump? Quan trọng nhất, Iran yếu hơn nhiều. Nền kinh tế của nước này đang ở trong tình trạng tồi tệ, bị trừng phạt và quản lý yếu kém. Bây giờ giá dầu đang trượt dốc. Vị thế khu vực của chế độ này đã giảm sút sau khi các ủy nhiệm của họ, Hamas và Hezbollah, bị Israel đánh đập, trong khi chế độ của Bashar al-Assad ở Syria, mà họ đã ủng hộ rất nhiều, sụp đổ vào cuối năm 2024. Các lực lượng ủy nhiệm ở Iraq của Iran phần lớn đã ngừng bắn. Chỉ có Houthi ở Yemen đã thể hiện sự kiên cường và hiệu quả liên tục, và họ đã đạt được lệnh ngừng bắn với Trump. Nhà lãnh đạo tối cao của Iran, Ayatollah Ali Khamenei, đang ốm yếu, và những người theo đường lối cứng rắn đang bị kìm hãm bởi những lo ngại về một cuộc nổi dậy của dân chúng. Tổng thống Masoud Pezeshkian đã nói rõ mong muốn cải thiện quan hệ với phương Tây.

Các quốc gia Ả Rập một thời từng thúc đẩy Trump có lập trường cứng rắn hơn. Bây giờ họ không còn thấy Iran đe dọa như vậy nữa. Hơn nữa, khi ông Trump không phản ứng sau cuộc tấn công của Houthi vào các cơ sở của công ty dầu khí nhà nước Ả Rập Xê Út, Aramco, hồi năm 2019; họ kết luận rằng họ không thể chắc chắn Mỹ sẽ tham chiến thay cho họ. Sau đó, họ đã làm việc để cải thiện quan hệ với Iran. Ả Rập Xê Út thích Trump hơn Biden, vì ông không cằn nhằn họ về nhân quyền và sẵn sàng bán vũ khí cho họ mà không thúc đẩy bình thường hóa với Israel, nhưng, như chuyến thăm vùng Vịnh gần đây của ông đã chứng minh, các ưu tiên bây giờ là về kinh tế hơn là chính trị.

Bây giờ Israel là bên lo lắng nhất. Benjamin Netanyahu muốn Trump ở gần với sự hiếu chiến trong nhiệm kỳ đầu tiên của ông. Nhưng ảnh hưởng của Netanyahu bị thu hẹp khi Trump (cùng với tất cả các nhà lãnh đạo phương Tây khác) tách mình ra khỏi cuộc chiến thảm khốc của Israel ở Gaza. Thỉnh thoảng có báo cáo về việc Israel chuẩn bị các cuộc tấn công quân sự chống lại các cơ sở hạt nhân của Iran, nhưng đây sẽ là một dự án rủi ro cao, đòi hỏi nhiều lần xuất kích và có thể sẽ vượt quá khả năng của Israel, nếu không có sự hỗ trợ đáng kể của Mỹ. Ông Trump đã nói với ông Netanyahu rằng ông muốn giải quyết các vấn đề với Iran bằng ngoại giao và sẽ không hoan nghênh bất kỳ sự leo thang nào của Israel trong khi ông tìm cách giải quyết bằng ngoại giao.

Trump khó có thể đạt được một thỏa thuận tốt hơn JCPOA, nhưng sẽ có rất ít phản đối trong nước nếu đạt được một thỏa thuận ít hơn và vấn đề này được loại bỏ khỏi chương trình nghị sự trong chính sách đối ngoại, ít nhất là vào lúc này. Những người chỉ trích JCPOA, và bây giờ là các cuộc đàm phán của Trump, đã lập luận rằng cách chắc chắn duy nhất để ngăn chặn chương trình hạt nhân của Iran là thông qua hành động quân sự. Iran đã làm những gì có thể thông qua việc phân tán và củng cố các cơ sở quan trọng, và khai triển hệ thống phòng không, để làm cho việc ngăn chặn chương trình hạt nhân của họ trở nên khó khăn nhất có thể. Phải mất nhiều cuộc tấn công trong một thời gian dài để làm suy giảm nghiêm trọng các khả năng này, với nguy cơ cao xảy ra một cuộc chiến tranh Trung Đông khác. Ngũ Giác đài đang tập trung vào việc chuẩn bị cho cuộc xung đột với Trung Quốc, và không có mấy hứng thú xử dụng vũ khí để cố gắng tiếp cận các cơ sở làm giàu uranium dưới lòng đất của Iran nếu có một thỏa thuận, dù không thỏa đáng, như một giải pháp thay thế để giữ thể diện.

Tuy nhiên, Trump vẫn có vấn đề với khoảng cách có thể xảy ra giữa những gì ông tuyên bố mong đợi từ một thỏa thuận và những gì ông có thể nhận được. Năm 2003, Libya đã đồng ý tháo dỡ hoàn toàn khả năng hạt nhân của họ và Israel đã nói rằng đây là mô hình thích hợp duy nhất cho Iran. Số phận tiếp theo của Muammar al-Gaddafi, nhà lãnh đạo Libya bị giết trong một cuộc nổi dậy do phương Tây hậu thuẫn vào năm 2011, sẽ không truyền cảm hứng cho những người khác noi gương này. Đôi khi, cả Trump lẫn đặc phái viên của ông về Trung Đông, Steve Witkoff, đã loại trừ việc tiếp tục bất kỳ khả năng làm giàu nào. Vào những thời điểm khác, họ đã ám chỉ về các thỏa hiệp, có lẽ một số được phép tiếp tục dưới sự giám sát nghiêm ngặt. Đã có những đề xuất về một cơ sở làm giàu trong khu vực, mà ở đó có thể được chia xẻ bởi các quốc gia khác với các chương trình năng lượng hạt nhân dân sự.

Tuy nhiên, đối với Iran, đây là một lằn ranh đỏ. Khamenei bác bỏ yêu cầu ngừng làm giàu uranium vì là "quá mức và thái quá". Ngoại trưởng Abbas Araghchi đã viết trên X trước vòng đàm phán mới nhất: "Không có vũ khí hạt nhân = chúng ta có một thỏa thuận. Không làm giàu = chúng tôi KHÔNG có thỏa thuận." Lập trường của Iran là họ không có ý định chế tạo vũ khí hạt nhân, vì vậy về nguyên tắc không phải là vấn đề lớn khi một lần nữa họ hứa sẽ không làm như vậy. Nhưng họ dường như đã chuẩn bị để cho phép kiểm tra xâm nhập sâu hơn các cơ sở liên quan. Ngôn ngữ của họ cũng cho phép một số khả năng quay trở lại loại giới hạn làm giàu mà họ đã đồng ý theo JCPOA, miễn là một số làm giàu vẫn được tiếp tục. Đổi lại, họ sẽ muốn bảo đảm rằng người Mỹ sẽ tôn trọng thỏa thuận, cũng như giảm bớt đáng kể các lệnh trừng phạt. Iran đang cố gắng làm cho một thỏa thuận trở nên hấp dẫn hơn đối với Trump bằng cách dựa trên niềm tin của tổng thống rằng, các thỏa thuận chính trị có thể mở ra sự giàu có kinh tế to lớn.

Các báo cáo cho thấy Mỹ đã đưa ra một đề xuất chi tiết cho Iran như một "ý tưởng sơ bộ" để thảo luận. Điều này sẽ cho phép nước này tiếp tục làm giàu uranium ở mức thấp, hạn chế trên đất Iran trong một khoảng thời gian không xác định. Nhưng nồng độ làm giàu phải giảm xuống còn 3% và bất kỳ hoạt động làm giàu nào phải ở trên mặt đất. Ngoài ra, Iran sẽ bị cấm xây dựng bất kỳ cơ sở làm giàu mới nào và được yêu cầu "tháo dỡ cơ sở hạ tầng quan trọng dùng để chuyển đổi và xử lý uranium", đồng thời ngừng tất cả các nghiên cứu mới về máy ly tâm. Ý tưởng về một tập đoàn làm giàu uranium trong khu vực cũng được nêu ra. Tất cả những điều này phải tuân theo một "hệ thống giám sát và xác minh mạnh mẽ". Chỉ khi một cam kết thực sự đã được thể hiện thì mới có sự nới lỏng các biện pháp trừng phạt. Các báo cáo khác mô tả đánh giá của Iran rằng điều này xứng đáng bị bác bỏ, mặc dù họ có nhiều khả năng đáp lại bằng các đề xuất phản đối. Có những dấu hiệu khác cho thấy một chương trình nới lỏng trừng phạt hào phóng hơn có thể khuyến khích phản ứng tích cực hơn.

Israel và các nhà phê bình Quốc hội sẽ lưu ý rằng cho đến nay không có dấu hiệu nào về bất kỳ thỏa thuận nào bao gồm chương trình tên lửa của Iran, hoặc sự hỗ trợ cho các nhóm cực đoan trong khu vực. Các quốc gia Ả Rập muốn Iran cam kết kềm chế can thiệp vào công việc nội bộ của họ. Mối quan tâm hơn đối với Trump, và chắc chắn là châu Âu, đó là vai trò của Iran với tư cách là nhà cung cấp vũ khí hàng đầu cho Nga, cung cấp máy bay không người lái và tên lửa mà đã tấn công các thành phố của Ukraine, và là một đối tác kinh tế tích cực với Trung Quốc. Khiến Iran đồng ý thiết lập lại chính sách đối ngoại vì lợi ích của một thỏa thuận hạt nhân, và nới lỏng các biện pháp trừng phạt sẽ là một điều lạc quan. Tuy nhiên, nếu chính quyền Trump không cố gắng, những người chỉ trích sẽ coi đó là một thất bại như việc cho phép Iran - quốc gia đang trên bờ vực trở thành một quốc gia có vũ khí hạt nhân - tiếp tục làm giàu uranium. Sự khoe khoang của Trump rằng ông có thể đạt được một thỏa thuận tốt hơn JCPOA khó có thể thành hiện thực. Nhưng vấn đề mà ông phải đối mặt hiện nay là liệu một thỏa thuận nào đó có thể tốt hơn so với việc là  cứ để Iran không bị hạn chế, hay cho phép các cuộc tấn công quân sự đáng kể với những kết quả không chắc chắn.

-------------------------------

_ Tác giả Lawrence Freedman..

_ Trần HSa lược dịch từ The New Statesman.... 06/6/2025.