Ngọn núi hạt nhân ám ảnh Israel.
Nằm sâu dưới lòng đất nửa km, cơ sở làm giàu uranium Fordow của Iran là phép thử cuối cùng đối với sức mạnh không quân của Israel.
© Dựng phim FT / Getty
Tác giả John Paul Rathbone ở Istanbul và Charles Clover ở London.... 15/6/2025..... Financial Times.
Đối với các nhà hoạch định quân sự Israel, nó giống như Núi Doom: một nhà máy làm giàu hạt nhân được bảo vệ nghiêm ngặt, nằm sâu nửa km dưới một ngọn núi, được bao quanh bởi hệ thống phòng không và có vị trí tượng trưng gần thành phố tôn giáo cổ đại Qom.
Đối với Tehran, cơ sở Fordow tượng trưng cho mong muốn bảo vệ chương trình hạt nhân của họ, được thiết kế để tồn tại sau một cuộc tấn công trực diện, với còn đủ nguyên vẹn các máy ly tâm và uranium làm giàu cao, để có khả năng sản xuất vũ khí hạt nhân, hoặc "chuẩn bị xử dụng".
Được chôn dưới đá cứng và được bao bọc trong bê tông cốt thép, giúp nó nằm ngoài tầm phá hủy của bất kỳ loại vũ khí nào của Israel đã được công khai biết đến, nó cũng là biểu tượng cho sự lo lắng về mặt chiến lược của Iran.
"Fordow là cái gì đó quan trọng nhất trong chiến dịch hạt nhân của Iran", Behnam Ben Taleblu, một thành viên cấp cao tại Quỹ Bảo vệ Dân chủ, một tổ chức tư vấn của Mỹ, nói.
Hôm thứ Bảy Iran nói rằng Fordow đã bị tấn công, hãng thông tấn bán chính thức ISNA đưa tin, trích dẫn từ tổ chức năng lượng nguyên tử của nước này, mặc dù thiệt hại là hạn chế.
Ngược lại, Israel đã thành công trong việc phá hủy nhà máy thí điểm làm giàu uranium trên mặt đất, lớn hơn của Iran tại Natanz, người đứng đầu cơ quan giám sát hạt nhân của Liên Hiệp Quốc Rafael Grossi nói với Hội đồng Bảo an hôm thứ Sáu.
Các sảnh ly tâm dưới lòng đất của nó có thể đã trở nên vô dụng do nguồn cung cấp điện của Natanz bị thiệt hại lớn , theo phân tích hình ảnh vệ tinh nguồn mở của Viện Khoa học và An ninh Quốc tế (ISIS).
© FT • Nguồn: FT research
"Fordow sẽ là một thách thức nếu không có Hoa Kỳ. Nó được củng cố nghiêm ngặt và nằm sâu dưới một ngọn núi. Tôi không chắc chúng ta có thể gây ra bao nhiêu thiệt hại ở đó", Danny Citrinowicz, một chuyên gia về Iran tại Viện Nghiên cứu An ninh Quốc gia ở Tel Aviv cho biết.
“Iran vẫn chưa tiến gần đến điểm số không - trước sự phá hủy chương trình hạt nhân của nước này . . . Họ vẫn có khả năng đáng kể”, Citrinowicz nói thêm và cho biết Fordow sẽ là mục tiêu khó khăn nhất và có thể là mục tiêu cuối cùng trong chiến dịch không kích của Israel.
Xét về mặt toàn cầu, Fordow không phải là cơ sở được bảo vệ duy nhất. Mỗi cường quốc quân sự lớn có chương trình hạt nhân đều có các boongke quân sự ngầm tương tự, mà đã truyền cảm hứng cho vô số phim gián điệp kinh dị và thuyết âm mưu.
Raven Rock ở Mỹ, cái được gọi là "Ngũ Giác đài ngầm", được xây dựng trong một ngọn núi ở Pennsylvania. Núi Yamantau bí mật của Nga được cho là nơi đặt một cơ sở vũ khí hạt nhân lớn.
Điều tương tự cũng đúng với các căn cứ tên lửa ngầm của Triều Tiên được xây dựng trong núi, trong khi căn cứ hải quân Longpo của Trung Quốc bao gồm một cơ sở ngầm để cho tàu ngầm hạt nhân được tiếp cận qua đường hầm.
Tuy nhiên, Fordow là căn cứ quân sự ngầm to lớn duy nhất từng bị tấn công trực tiếp - một tiền lệ cho thấy những rủi ro đặc biệt mà Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu đã chấp nhận khi cho phép các cuộc tấn công của Israel trong tuần này.
Các quan chức Iran từ lâu đã phủ nhận việc tìm kiếm bom, và đánh giá mối đe dọa gần đây nhất do cộng đồng tình báo Hoa Kỳ đưa ra trong năm nay, qua đó đã kết luận rằng Iran vẫn chưa khởi động lại chương trình vũ khí hạt nhân mà nước này đã đình chỉ dưới áp lực quốc tế vào năm 2003.
Nhưng nếu Tehran đi theo con đường đó, Viện Khoa học và An ninh Quốc tế ước tính Fordow có thể biến chuyển toàn bộ kho dự trữ uranium làm giàu cao của Iran - được các thanh sát viên IAEA đánh giá là 408kg vào tháng 5 - chỉ trong ba tuần để sản xuất đủ uranium cấp vũ khí để chế tạo 9 vũ khí hạt nhân.
"Iran có thể sản xuất số lượng 25kg uranium cấp vũ khí đầu tiên ở Fordow chỉ trong vòng hai đến ba ngày", Viện Khoa học và An ninh Quốc tế cảnh báo.
Sự khác biệt giữa Fordow và Natanz phản ảnh phần lớn lịch sử hạt nhân của Tehran — cũng như những nỗ lực đa phương nhằm hạn chế các nỗ lực làm giàu uranium của nước này, và do đó ngăn chặn trước loại tấn công mà Israel đã phát động trong tuần này.
Sau những tiết lộ công khai về một cơ sở bí mật, Natanz cuối cùng đã được Iran tuyên bố với Liên Hiệp Quốc vào năm 2003. Trong khi khu phức hợp công nghiệp rộng lớn chứa tới 16.000 máy ly tâm, được thiết kế để làm giàu uranium ở mức thấp hơn với quy mô lớn.
Điều này, kết hợp với thanh tra thường xuyên của Liên Hiệp Quốc, làm cho nó phù hợp hơn cho việc xử dụng hạt nhân dân sự. Nhà máy làm giàu dưới lòng đất của Natanz cũng bị ở ngầm dưới lòng đất chỉ khoảng 20m .
Ngược lại, điều làm cho Fordow nổi bật là sự mạnh mẽ về mặt địa chất khiến cho các sảnh ly tâm của nó không thể bị xuyên thủng một cách hiệu quả trước bom thông thường được vận chuyển bằng đường hàng không. Điều đó thậm chí có thể bao gồm cả máy phá boongke khổng lồ Massive Ordnance Penetrator của Mỹ có thể khoan xuyên qua 60m bê tông.
Được xây dựng trong bí mật, sự tồn tại của Fordow đã được công khai vào tháng 9 năm 2009 trong một thời điểm kịch tính cao độ, khi các quan chức Mỹ, Anh và Pháp giải mật thông tin tình báo cho thấy Iran đã bí mật xây dựng một nhà máy bí mật sâu bên trong một ngọn núi "không phù hợp với một chương trình hòa bình".
Phát hiện này, củng cố điều mà Thủ tướng Anh khi đó là Gordon Brown gọi là "sự lừa dối hàng loạt" của Iran, kịch tính đến mức nó dẫn đến một lời khiển trách hiếm hoi của Nga đối với Iran, và một cảnh báo từ Trung Quốc.
Iran đã đứng vững vào thời điểm đó. Tổng thống Mahmoud Ahmadi-Nejad nói, "Những gì chúng tôi đã làm là hoàn toàn hợp pháp", ông nói thêm: “Anh có quyền gì mà ra lệnh bảo chúng tôi phải làm gì?”
Mặc dù vậy, Fordow đã trở thành trung tâm của những nỗ lực quốc tế sau đó nhằm kiềm chế chương trình hạt nhân của Iran.
Nó dẫn đến việc tăng cường các biện pháp trừng phạt của Liên Hiệp Quốc và là trọng tâm của thỏa thuận đa phương năm 2015, được gọi là Kế hoạch Hành động Toàn diện Chung (JCPOA) , giữa Iran và các cường quốc thế giới bao gồm Mỹ, Anh, Pháp, Nga, Trung Quốc và Đức
Để đổi lấy việc nới lỏng các biện pháp trừng phạt, Iran đã đồng ý, trong số các biện pháp khác, chuyển đổi cơ sở này thành một trung tâm nghiên cứu, giới hạn số lượng máy ly tâm ở đó, ngừng làm giàu uranium trong 15 năm và cho phép các thanh sát viên quốc tế tăng cường giám sát.
Mỹ đã rút khỏi JCPOA vào năm 2018 trong nhiệm kỳ tổng thống đầu tiên của Donald Trump, và kể từ đó, Iran đã chuyển sang làm giàu uranium nhiều hơn.
Sau vụ nổ năm 2021 tại Natanz, mà Iran đổ lỗi cho Israel và làm hỏng khả năng làm giàu uranium của nước này, Tehran đã khiến các máy ly tâm ở Fordow quay cuồng. Những điều này bắt đầu chuyển đổi kho dự trữ uranium làm giàu thấp của Iran thành độ tinh khiết 60%, từ đó có thể sản xuất uranium cấp vũ khí trong vòng vài ngày.
Các nhà phân tích tin rằng Fordow, nếu nó không bị phá hủy bởi các cuộc tấn công của Israel, có thể tạo thành trung tâm trong các nỗ lực của Iran để "bứt phá". Nước này có thể rút khỏi hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân, ngừng hợp tác với Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) và nhanh chóng chế tạo một quả bom hạt nhân.
Iran trước đây đã đe dọa sẽ phản ứng như vậy nếu các cơ sở hạt nhân của họ bị nhắm mục tiêu, mặc dù một động thái như vậy có thể lôi kéo quân đội Mỹ vào chiến dịch của Israel.
Thêm vào rủi ro là Fordow không phải là cơ sở cực kỳ an toàn duy nhất mà Iran có thể dựa vào. Tehran gần đây đã xây dựng một cơ sở sâu hơn và được bảo vệ tốt hơn ở Kūh-e Kolang Gaz Lā, còn được gọi là núi Pickaxe, cách Natanz vài km về phía nam.
Trong khi Fordow được cho là có hai lối vào đường hầm, Pickaxe có ít nhất bốn lối vào, khiến việc bịt kín lối vào bằng cách ném bom trở nên khó khăn hơn. Các hội trường ngầm của nó cũng có nhiều diện tích mặt sàn hơn.
Một số người lo ngại cơ sở này - mà cho đến nay Iran đã cấm Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế kiểm tra - thậm chí có thể được xử dụng để lắp ráp vũ khí hạt nhân trong khi Iran đang bị tấn công.
Ben Taleblu của Quỹ Bảo vệ Dân chủ (FDD) cho biết: "Câu hỏi quan trọng là liệu Iran có sẽ, hoặc có thể đã, bí mật đưa vật liệu phân hạch vào Pickaxe hay một cơ sở nào khác chưa được xác định hay không".
-------------------
_ Tác giả John Paul Rathbone ở Istanbul và Charles Clover ở London.......| Hoạt hình của Gaku Ito, minh họa đồ họa của Ian Bott
_ Trần HSa lược dịch từ Financial Times.... 15/6/2025.
