Thời đại hoàng kim thực sự bắt đầu và kết thúc như thế nào.

 Những nền văn minh vĩ đại nhất trong 3.000 năm qua đều trái ngược với MAGA.

Một bức ảnh minh họa mô tả một bàn tay đang cầm chìa khóa đưa ra từ một lỗ ở giữa bức tranh

The Acrolopolis at Athens của Leo von Klenze....| Ảnh: Nicolas Ortega/Alamy

Ngày 1 tháng 5 năm 2025.... The Economist.

Cách để bắt đầu một “thời đại hoàng kim” là dựng lên những rào cản lớn, đẹp đẽ để ngăn chặn hàng hóa và con người nước ngoài. Ít nhất, đó là quan điểm của người đàn ông quyền lực nhất hành tinh. Johan Norberg, một nhà sử học người Thụy Điển, đưa ra trường hợp ngược lại. Trong “Peak Human”, ông Norberg lập biểu đồ về sự trỗi dậy và sụp đổ của các thời đại hoàng kim trên khắp thế giới trong ba thiên niên kỷ qua, trải dài từ Athens đến Anglosphere thông qua vương triều Abbasid. Ông thấy rằng các chính thể vượt trội hơn các chính thể ngang hàng với họ là do họ cởi mở hơn: với thương mại, với người lạ và với những ý tưởng khiến những kẻ kiêu ngạo khó chịu. Khi họ đóng cửa trở lại, họ mất đi sự hào nhoáng của mình.

Hãy xem xét triều đại nhà Tống ở Trung Quốc, kéo dài từ năm 960 đến năm 1279 sau Công nguyên. Các hoàng đế nhà Tống quan tâm nhiều hơn đến pháp quyền so với những người tiền nhiệm của họ, những người có xu hướng cai trị theo ý thích. Để thực thi các quy tắc có thể dự đoán được, họ đã thuê nhiều quan chức thông qua các kỳ thi tuyển dụng theo năng lực. Hoàng đế nhà Tống đầu tiên đã ban hành "cải cách chính sách phi truyền thống" là "không giết các quan chức bất đồng quan điểm với mình".

Nông dân được cấp quyền sở hữu tài sản và được phép bay nhảy, thay vì bị ràng buộc vào đất đai của lãnh chúa. Sản lượng nông nghiệp tăng gấp đôi, và lượng thực phẩm dư thừa đã hỗ trợ cho nhiều thành phố lớn hơn. Vào những năm 1100, thủ đô Khai Phong, có dân số gấp 65 lần London. Kênh đào giúp thương mại trong nước dễ dàng hơn. Tiếp theo là thương mại quốc tế. Các thương gia bắt đầu phát hành tiền giấy, trước khi người châu Âu làm như vậy sáu thế kỷ, và triều đình đã áp dụng ý tưởng tuyệt vời này—dễ dàng hơn nhiều so với việc mang theo những chuỗi tiền xu bằng đồng nặng nề.

“Những thành phố đông đúc tạo tiền đề cho sự trao đổi ý tưởng, hàng hóa và dịch vụ chưa từng có”, ông Norberg lưu ý. Những người thợ thủ công đã nghĩ ra những quy trình công nghiệp mới, chẳng hạn như đốt than để nấu chảy sắt. Phát minh ra chữ in rời vào những năm 1040 cho phép in sách với giá rẻ đến mức một triết gia đã phàn nàn rằng mọi người sẽ ngừng học thuộc lòng các tác phẩm kinh điển. Đến năm 1200, Trung Quốc thời nhà Tống đã có nền kinh tế giàu có nhất thế giới, một lực lượng hải quân thương mại có “tiềm năng khám phá thế giới” và thói quen mày mò chắp vá có thể đã mang đến một cuộc cách mạng công nghiệp trước châu Âu hàng thế kỷ. Nhưng rồi người Mông Cổ đã đến.

Hình ảnh phổ biến về Thành Cát Tư Hãn và đoàn quân cưỡi ngựa của ông ta càn quét khắp thế giới, tàn sát và đốt phá là chính xác cho đến thời điểm đó. Tuy nhiên, triều đại Mông Cổ đã rất nỗ lực để bảo tồn những kỳ quan công nghệ của người tiền nhiệm—mặc dù điều đó không bổ sung nhiều cho chúng. Chỉ đến khi các hoàng đế nhà Minh lên nắm quyền vào năm 1368, Trung Quốc mới thực sự quay lưng lại với chính mình.

Tự do đi lại trong nước đã bị chấm dứt. Tự do trao đổi đã nhường chỗ cho lao động cưỡng bức. Ngoại thương bị trừng phạt bằng cái chết, và thậm chí cả việc đóng tàu có thể đi biển cũng bị cấm. Hoài niệm về những ngày xưa tốt đẹp, một hoàng đế nhà Minh đã khôi phục lại thời trang của 500 năm trước. Những người đàn ông bị bắt gặp với kiểu tóc không phù hợp đã bị hớt bỏ, cùng với thợ cắt tóc của họ. Phần lớn là do các chính sách phản động của nhà Minh, thu nhập của người Trung Quốc đã giảm một nửa trong khoảng thời gian từ năm 1380 đến năm 1400. Đất nước đã không phục hồi được sức hấp dẫn của mình cho đến khi mở cửa trở lại vào cuối thế kỷ 20.

Một số thời kỳ hoàng kim mà ông Norberg mô tả sẽ quen thuộc với độc giả, nhưng ông bổ sung thêm những chi tiết mới mẻ và những lập luận trêu chọc. Athens không chỉ là nơi khai sinh ra nền dân chủ; nó trở nên giàu có vì theo tiêu chuẩn cổ xưa, nó là tự do. Thuế quan chỉ là 2%. Người nước ngoài được chào đón: một cựu nô lệ người Syria đã trở thành một trong những người đàn ông giàu nhất thị trấn. Theo một biện pháp được đưa ra bởi Viện Fraser, một nhóm nghiên cứu của Canada, người Athens cổ đại được hưởng nhiều quyền tự do kinh tế hơn công dân của bất kỳ quốc gia hiện đại nào, suýt soát đánh bại Hồng Kông và Singapore. (Quyền tự do như vậy không áp dụng cho phụ nữ hoặc nô lệ; một lời cảnh báo áp dụng cho tất cả các thời kỳ hoàng kim cho đến tương đối gần đây.)

Rome trở nên hùng mạnh bằng cách vun đắp các liên minh và trao quyền công dân cho những người dân bị chinh phục. Nó học hỏi một cách tham lam từ những người mà nó đã đánh bại—nô lệ Hy Lạp dạy trẻ em La Mã về logic, triết học và kịch. Trong thời kỳ hoàng kim của Rome, một bộ luật đã cai trị một đế chế khổng lồ, thị trường tương đối tự do và 400.000 km đường bộ đã vận chuyển hàng hóa nhanh chóng từ tàu thuyền đến biệt thự. Như một nhà hùng biện Hy Lạp đã nói một cách sửng sốt: để xem tất cả các sản phẩm của thế giới, hãy đi khắp thế giới hoặc đến Rome.

Hoàng đế Augustus đã đưa ra một mức thuế tính theo đầu người cố định và một mức thuế tài sản khiêm tốn. Thu nhập thêm từ công việc khó khăn hoặc sáng tạo thình lình được đối mặt với mức thuế suất rất thấp, bằng không. Chẳng có gì ngạc nhiên khi Rome thời Augustus trở nên giàu có như Anh và Pháp 1.500 năm sau đó.

Mike Johnson, Chủ tịch Hạ viện Hoa Kỳ, cho rằng Rome sụp đổ vì "hành vi đồng tính luyến ái tràn lan". Ông Norberg đưa ra lời giải thích thuyết phục hơn. Sự xui xẻo—bệnh dịch và các cuộc tấn công man rợ—được kết hợp bởi những sai lầm về chính sách.

Các hoàng đế thiếu tiền mặt đã làm giảm giá trị tiền đúc, cắt giảm hàm lượng bạc của nó. Điều này gây ra lạm phát dữ dội. Sau đó, kiểm soát giá được áp dụng cho mọi thứ "từ đôi dép cho đến những con sư tử". Thương mại bị teo tóp.

Tự do trí tuệ nhường chỗ cho giáo điều, với cuộc đàn áp đầu tiên là đàn áp những người theo đạo Thiên chúa, và sau đó là đàn áp bởi những người theo đạo Thiên chúa. Cuối cùng, Rome đã quá yếu để chống lại cuộc tấn công của những kẻ man rợ. Những người theo chủ nghĩa xét lại cho rằng Thời kỳ đen tối sau đó không đến nỗi tệ. Bằng chứng khảo cổ học, chẳng hạn như sự sụt giảm đột ngột về số lượng tàu chở hàng bị hỏng, cho thấy chúng là "sự thoái trào xã hội lớn nhất trong lịch sử".

Ông Norberg khéo léo đâm thủng những quan niệm sai lầm phổ biến. Những kẻ cuồng tín của Nhà nước Hồi giáo tôn sùng chế độ caliph của Abbasid (một vương quốc do một caliph cai trị, người vừa là nhà lãnh đạo chính phủ vừa là nhà lãnh đạo tôn giáo) , nhưng lại ghét sự khoan dung của chế độ này. Thời kỳ Phục hưng Ý, mà những người theo chủ nghĩa dân tộc hiện đại như Viktor Orban (thủ tướng Hungary) coi là bằng chứng cho sự vượt trội về văn hóa của châu Âu và Cơ đốc giáo, bắt đầu như một cuộc nổi loạn chống lại sự chính thống của Cơ đốc giáo và bắt chước các nền văn hóa ngoại giáo. Bất chấp những gì bạn đọc được trong Blake và Dickens, Cách mạng Công nghiệp của Anh không phải là điều khốn khổ đối với những người lao động: một nghiên cứu về sổ nhật ký cho thấy nhóm duy nhất liên tục không hài lòng là các nhà thơ và nhà văn.

Một cuốn sách lịch sử có thể kịp thời hơn không? Trong tất cả các thời đại hoàng kim, thời đại vĩ đại nhất là ở đây và bây giờ. Trong tất cả các tiến bộ của 10.000 năm qua trong việc nâng cao mức sống của con người, một nửa đã diễn ra kể từ năm 1990. Sự cởi mở đã trở nên toàn cầu sau sự sụp đổ của Liên Xô. Nhưng bây giờ nó đang nhanh chóng thoái lui, khi một cuộc chiến tranh thương mại đa phương đang rình rập và ngày càng nhiều quốc gia ngăn chặn sự tìm hiểu tự do.

Các thời đại hoàng kim trước đây đều kết thúc giống như thời đại Rome, bị xui xẻo bởi sự kết hợp của vận rủi và sự lãnh đạo tồi. Nhiều xã hội thịnh vượng đã tự cô lập mình hoặc phải chịu đựng "khoảnh khắc của Socrates", bịt miệng những tiếng nói lý trí nhất của họ. "Peak Human" không nhắc đến Donald Trump; nó được viết trước khi ông ấy tái đắc cử. Tổng thống Hoa Kỳ sẽ không đọc nó, nhưng những người khác nên đọc. Thời đại toàn cầu hóa hiện nay có lẽ vẫn có thể được cứu vãn. Như ông Norberg lập luận: "Thất bại không phải là số phận mà là sự lựa chọn."

--------------

Trần HSa lược dịch từ The Economist....04/5/2025.