Với Trump, thế giới là những pháo đài đối địch.

 Trong tầm nhìn của ông về sự hỗn loạn toàn cầu hậu tự do, kẻ yếu luôn phải đầu hàng kẻ mạnh.

© Hình ảnh Getty

Tác giả Yuval Noah Harari... 18/4/2025...Financial Times

Điều đáng ngạc nhiên về các chính sách của Donald Trump là mọi người vẫn còn ngạc nhiên về chúng. Các tiêu đề thể hiện cú sốc và hoài nghi bất cứ khi nào Trump tấn công một trụ cột khác của trật tự tự do toàn cầu — ví dụ như bằng cách ủng hộ các yêu sách của Nga đối với lãnh thổ Ukraine, cân nhắc việc sáp nhập Greenland hoặc gây ra hỗn loạn tài chính bằng các thông báo về thuế quan. Tuy nhiên, các chính sách của ông lại rất nhất quán và tầm nhìn của ông về thế giới được xác định rõ ràng đến mức ở giai đoạn này, chỉ có sự cố ý tự lừa dối  mới có thể giải thích cho bất kỳ sự ngạc nhiên nào.

Những người ủng hộ trật tự tự do coi thế giới là một mạng lưới hợp tác khả dĩ cùng có lợi. Họ tin rằng xung đột không phải là điều không thể tránh khỏi, vì hợp tác có thể mang lại lợi ích cho cả hai bên. Niềm tin này có nguồn gốc triết học sâu sắc. Những người theo chủ nghĩa tự do lập luận rằng tất cả con người đều chia xẻ một số kinh nghiệm và lợi ích chung, có thể hình thành cơ sở cho các giá trị phổ quát, các thể chế toàn cầu và luật pháp quốc tế. Ví dụ, tất cả con người đều ghét bệnh tật và có chung lợi ích trong việc ngăn ngừa sự lây lan của các bệnh truyền nhiễm. Vì vậy, tất cả các quốc gia sẽ được hưởng lợi từ việc chia xẻ kiến ​​thức y tế, các nỗ lực toàn cầu nhằm xóa bỏ dịch bệnh và việc thành lập các thể chế như Tổ chức Y tế Thế giới để điều phối các nỗ lực như vậy. Tương tự, khi những người theo chủ nghĩa tự do nhìn vào dòng chảy của ý tưởng, hàng hóa và con người giữa các quốc gia, họ có xu hướng hiểu nó theo hướng có tiềm năng mang lại lợi ích chung hơn là sự cạnh tranh và bóc lột không thể tránh khỏi. 

Ngược lại, trong tầm nhìn của Trump, thế giới được coi là một trò chơi tổng bằng không trong đó mọi giao dịch đều có người thắng và kẻ thua. Do đó, sự di chuyển của ý tưởng, hàng hóa và con người vốn dĩ đáng ngờ. Trong thế giới của Trump, các thỏa thuận, tổ chức và luật pháp quốc tế không thể là gì khác ngoài một âm mưu làm suy yếu một số quốc gia và củng cố các quốc gia khác — hoặc có lẽ là một âm mưu làm suy yếu tất cả các quốc gia và mang lại lợi ích cho một nhóm tinh hoa quốc tế nham hiểm.

Vậy thì giải pháp thay thế ưa thích của Trump là gì? Nếu ông có thể định hình lại thế giới theo ý muốn của mình, thế giới sẽ trông như thế nào? 

Thế giới lý tưởng của Trump là một bức tranh ghép của các pháo đài, nơi mà các quốc gia bị chia cắt bởi những bức tường cao về tài chính, quân sự, văn hóa và vật thể. Nó từ bỏ tiềm năng hợp tác cùng có lợi, nhưng Trump và những người theo chủ nghĩa dân túy cùng chí hướng cho rằng, nó sẽ mang lại cho các quốc gia sự ổn định và hòa bình hơn.

Tất nhiên, có một thành phần quan trọng còn thiếu trong tầm nhìn này. Hàng ngàn năm lịch sử dạy chúng ta rằng mỗi pháo đài có lẽ sẽ muốn có thêm một chút an ninh, thịnh vượng và lãnh thổ cho riêng mình, với cái giá phải trả là các nước láng giềng. Trong trường hợp không có các giá trị phổ quát, các thể chế toàn cầu và luật pháp quốc tế, các pháo đài đối địch sẽ giải quyết tranh chấp của họ như thế nào?

Giải pháp của Trump rất đơn giản: cách để ngăn ngừa xung đột là kẻ yếu phải làm bất cứ điều gì kẻ mạnh yêu cầu. Theo quan điểm này, xung đột chỉ xảy ra khi kẻ yếu từ chối chấp nhận thực tế. Do đó, chiến tranh luôn là lỗi của kẻ yếu.

Khi Trump đổ lỗi cho Ukraine về cuộc xâm lược của Nga, nhiều người không thể hiểu nổi tại sao ông lại có thể có quan điểm vô lý như vậy. Một số người cho rằng ông đã bị tuyên truyền của Nga đánh lừa. Nhưng có một lời giải thích đơn giản hơn. Theo thế giới quan của Trump, những cân nhắc về công lý, đạo đức và luật pháp quốc tế là không liên quan, và điều duy nhất quan trọng trong quan hệ quốc tế là quyền lực. Vì Ukraine yếu hơn Nga, nên họ phải đầu hàng. Trong tầm nhìn của Trump, hòa bình có nghĩa là đầu hàng, và vì Ukraine từ chối đầu hàng, nên chiến tranh là lỗi của họ. 

Cùng một logic như vậy nằm dưới kế hoạch sáp nhập Greenland của Trump. Theo logic của Trump, nếu Đan Mạch yếu từ chối nhượng Greenland cho Hoa Kỳ mạnh hơn nhiều và sau đó Hoa Kỳ xâm lược và chinh phục Greenland bằng vũ lực, Đan Mạch sẽ phải chịu trách nhiệm duy nhất cho bất kỳ hành vi bạo lực và đổ máu nào.

Có ba vấn đề rõ ràng với ý tưởng cho rằng các pháo đài đối địch có thể tránh xung đột bằng cách chấp nhận thực tế và thỏa thuận.

Đầu tiên, nó vạch trần lời nói dối đằng sau lời hứa rằng trong một thế giới của những pháo đài, mọi người sẽ cảm thấy ít bị đe dọa hơn, và mọi quốc gia có thể tập trung vào việc phát triển hòa bình các truyền thống và nền kinh tế của riêng mình. Trên thực tế, những pháo đài yếu hơn sẽ sớm thấy mình bị nuốt chửng bởi những người hàng xóm mạnh hơn, những người sẽ biến từ pháo đài quốc gia thành những đế chế đa quốc gia rộng lớn.

Bản thân Trump rất rõ ràng về các kế hoạch đế quốc của riêng mình. Trong khi ông xây dựng các bức tường để bảo vệ lãnh thổ và tài nguyên của Hoa Kỳ, ông lại hướng con mắt săn mồi đến lãnh thổ và tài nguyên của các quốc gia khác, bao gồm cả các đồng minh cũ. Đan Mạch một lần nữa là một ví dụ điển hình. Trong nhiều thập kỷ, đây là một trong những đồng minh đáng tin cậy nhất của Hoa Kỳ. Sau các cuộc tấn công ngày 11/9, Đan Mạch đã thực hiện các nghĩa vụ theo hiệp ước NATO một cách nhiệt tình. Bốn mươi bốn binh sĩ Đan Mạch đã thiệt mạng ở Afghanistan — tỷ lệ tử vong trên đầu người tham gia cao hơn so với chính Hoa Kỳ. Trump không thèm nói "cảm ơn". Thay vào đó, ông mong đợi Đan Mạch sẽ đầu hàng trước tham vọng đế quốc của mình. Rõ ràng là ông muốn chư hầu chứ không phải  là đồng minh. 

Vấn đề thứ hai là vì không có pháo đài nào có thể cam chịu yếu, tất cả chúng sẽ phải chịu áp lực rất lớn để củng cố quân đội. Nguồn lực sẽ được chuyển hướng từ phát triển kinh tế và các chương trình phúc lợi sang quốc phòng. Các cuộc chạy đua vũ trang do đó sẽ làm giảm sự thịnh vượng của mọi người mà không có bất kỳ ai cảm thấy an toàn hơn. 

Thứ ba, tầm nhìn của Trump mong đợi kẻ yếu đầu hàng kẻ mạnh, nhưng không đưa ra phương pháp rõ ràng nào để xác định sức mạnh tương đối. Điều gì sẽ xảy ra nếu các quốc gia tính toán sai, như thường xảy ra trong lịch sử? Vào năm 1965, Hoa Kỳ đã tin rằng họ mạnh hơn nhiều so với Bắc Việt Nam, và bằng cách gây đủ áp lực, họ có thể buộc chính phủ ở Hà Nội phải thỏa thuận. Bắc Việt Nam đã từ chối thừa nhận sự vượt trội của Hoa Kỳ, kiên trì chống lại những tỷ lệ cược to lớn — và giành chiến thắng trong cuộc chiến. Làm sao Hoa Kỳ có thể biết trước rằng họ thực sự có bàn tay yếu hơn? (Nếu Hoa kỳ không phải là đệ nhất siêu cường thì có thể nói họ hòa với hà nội qua hiệp ước Paris 1973, vẫn đường đường rút quân về bằng máy bay, nhưng thực tế không phải vậy, nd)

Tương tự như vậy, vào năm 1914, cả Đức và Nga đều tin rằng họ sẽ thắng cuộc chiến vào dịp Giáng sinh. Họ đã tính toán sai. Cuộc chiến diễn ra lâu hơn nhiều so với dự kiến ​​của bất kỳ ai và liên quan đến nhiều diễn biến bất ngờ. Đến năm 1917, Đế chế Sa hoàng bại trận đã bị nhấn chìm trong cuộc cách mạng, nhưng Đức đã bị từ chối chiến thắng do sự can thiệp bất ngờ của Hoa Kỳ. Vậy thì Đức có nên ký một thỏa thuận vào năm 1914 không? Hay có lẽ chính Sa hoàng Nga mới là người nên thừa nhận thực tế và đầu hàng các yêu cầu của Đức?

Trong cuộc chiến thương mại hiện tại giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ, ai nên làm điều hợp lý và đầu hàng trước? Bạn có thể trả lời rằng thay vì nhìn thế giới theo cách tổng bằng không như vậy, tốt hơn là tất cả các quốc gia nên hợp tác để đảm bảo sự thịnh vượng chung. Nhưng nếu bạn nghĩ như vậy, bạn đang bác bỏ các tiền đề căn bản của tầm nhìn Trump. 

Tầm nhìn của Trump không phải là điều mới lạ . Nó đã là tầm nhìn chủ đạo trong hàng ngàn năm trước khi trật tự thế giới tự do trỗi dậy. Công thức của Trump đã được thử nghiệm và kiểm tra rất nhiều lần trước đó đến nỗi chúng ta biết nó thường dẫn đến đâu — đến một chu kỳ không bao giờ kết thúc của việc xây dựng đế chế và chiến tranh. Tệ hơn nữa, trong thế kỷ 21, các pháo đài đối địch sẽ phải đối phó không chỉ với mối đe dọa chiến tranh cũ mà còn với những thách thức mới của biến đổi khí hậu và sự trỗi dậy của AI siêu thông minh. Nếu không có sự hợp tác quốc tế mạnh mẽ, sẽ không có cách nào để giải quyết những vấn đề toàn cầu này. Vì Trump không có giải pháp khả thi nào cho cả biến đổi khí hậu hoặc AI ngoài tầm kiểm soát, nên chiến lược của ông chỉ đơn giản là phủ nhận sự tồn tại của chúng.  

Mối lo ngại về sự ổn định của trật tự thế giới tự do gia tăng sau khi Trump lần đầu tiên được bầu làm tổng thống Hoa Kỳ vào năm 2016. Sau một thập kỷ hỗn loạn và bất ổn, giờ đây chúng ta đã có một bức tranh rõ ràng về sự hỗn loạn của thế giới hậu tự do. Tầm nhìn tự do về thế giới như một mạng lưới hợp tác được thay thế bằng tầm nhìn về thế giới như một bức tranh ghép của các pháo đài. Điều này đang được hiện thực hóa chung quanh chúng ta — các bức tường đang được dựng lên và các cây cầu treo được kéo lên. Nếu điều này tiếp tục được thực hiện, kết quả ngắn hạn sẽ là chiến tranh thương mại, chạy đua vũ trang và bành trướng đế quốc. Kết quả cuối cùng sẽ là chiến tranh toàn cầu, sự sụp đổ sinh thái và AI ngoài tầm kiểm soát.

Chúng ta có thể buồn bã và phẫn nộ trước những diễn biến này và cố gắng hết sức để đảo ngược chúng, nhưng không còn lý do gì để ngạc nhiên nữa. Đối với những người muốn bảo vệ tầm nhìn của Trump, họ nên trả lời một câu hỏi: làm sao các pháo đài quốc gia đối địch có thể giải quyết một cách hòa bình các tranh chấp kinh tế và lãnh thổ của họ nếu không có các giá trị phổ quát hoặc sự ràng buộc của luật pháp quốc tế ?

---------------------

_ Tác giả Yuval Noah Harari là một nhà sử học và triết gia.

_ Trần HSa lược dịch từ Finanial Times... 18/4/2025.